Χωρίς τον πνευματικό αγώνα είναι αδύνατη η χριστιανική ζωή. Η ίδια η ύπαρξη του αγώνα δείχνει αν ζει ο χριστιανός πνευματική ζωή πραγματικά, ή μόνο σκέφτεται, ονειρεύεται γι 'αυτήν. Την ουσία αυτού του αγώνα ωραία εξέφρασε ο μεγάλος Ρώσος συγγραφέας Φ.Μ.Ντοστογιέφσκι: «Ο διάβολος παλεύει με τον Θεό, και το πεδίο της μάχης είναι οι καρδιές των ανθρώπων»[1].Αφού είναι ελεύθερος να δεχτεί τα σωτήρια δώρα του Χριστού ή να τα απορρίψει, ο ανθρωπος έρχεται από την Πρόνοια του Θεού σε τέτοιες συνθήκες, όταν αυτή η επιλογή λαμβάνει χώρα στα βάθη της ουσίας μας και επηρεάζει όλες τις σφαίρες της ανθρώπινης ζωής. «Κάτω από το μυαλό, βαθύτερα από τις σκέψεις, στις εσώτατες στροφές της ψυχής μας φωλιάζει ένα φίδι,που θίγει θανάσιμα τα κύρια μέλη της ψυχής μας», γράφει ένας από τους μεγαλύτερους εκκλησιαστικούς δασκάλους του πνευματικού πολέμου,ο Άγιος Μακάριος ο Μέγας.Μόνο μέσα από τον Ιησού Χριστό είναι δυνατό να θανατώσει κανείς αυτό το δράκο, να επιτευχθεί πλήρης καθαρότητα ... Μόλις ... αρχίζεις να αναζητάς τον Θεό, θα πρέπει να αγωνίζεσαι με τη φύση σου, με το πρώην ήθος και με τη συνήθεια που είναι έμφυτη για σένα. Και κατά τη διάρκεια του αγώνα με αυτή τη συνήθεια θα βρείς τις σκέψεις που θα αντιδρούν και θα αγωνίζονται με το νου σου, και αυτές οι σκέψεις θα σε οδηγήσουν και θα σε στρέψουν στο ορατό,το οποίο ήθελες να αποφύγεις. Τότε θα αρχίσεις τον αγώνα και τον πόλεμο, αντιπαραβάλοντας σκέψεις κατά σκέψεων, τον νου κατά του νου, την ψυχή κατά της ψυχής, το πνεύμα κατά του πνεύματος[2]. Ένας άλλος μεγάλος πνευματικός συγγραφέας,ο Άγιος Θεοφάνης ο Έγκλειστος, λέει: Η φύση μας βλάφτηκε εξ αιτίας της πτώσης.Ο χριστιανισμός με όλη τη δομή του είναι η αποκατάσταση αυτής της φύσης στο πρώτο αξίωμα. Κατά συνέπεια, είναι στην ουσία της, ο εκβιασμός της φύσης, όπως την έχουμε τώρα. Η αυτοαντίδραση και ο καταναγκασμός του εαυτού σου (η αυτοσυγκράτηση) είναι οι πρώτες μορφές της χριστιανικής ζωής, οι σωτήριες, που οδηγούν στην επίτευξη του στόχου[3].
Ως εκ τούτου, ο πνευματικός αγώνας δεν μπορεί να υπόκειται σε εθνικές διαφορές. Για κάθε άνθρωπο που θέλει να ζει μια χριστιανική ζωή, είναι απαραίτητο να αντισταθεί στον εαυτό σου στο κακό, και να αναγκάζει τον εαυτό σου στο καλό, και μάλιστα με τη βοήθεια της προσευχής, της συμμετοχής στα Μυστήρια,στη διδασκαλία στο Λόγο του Θεού και την τήρηση των Ευαγγελικών εντολών-πραγμάτων εξωεθνικών και υπερεθνικών. Αν μιλάμε για τις δυσκολίες και τα εμπόδια που αντιμετωπίζει ο σύγχρονος χριστιανός στους δρόμους του πνευματικού αγώνα, είναι, επίσης, γενικά τα ίδια για όλους τους Χριστιανούς. Αλλά υπάρχουν, όμως, και ορισμένες ιδιομορφίες της αντίληψης του Χριστιανισμού, οι οποίες έχουν το αποτύπωμα των ιστορικών συνθήκων της ζωής και της νοοτροπίας του έθνους, αν και,θα επαναλάβω, ουσιαστικά είναι οι ίδιες για όλους τους ανθρώπους. Μερικά από αυτά τα εθνικά χαρακτηριστικά, θα προσπαθήσω να υποδείξω.
Και το πιο σημαντικό, για το τί πρέπει να πούμε εδώ είναι η έλλειψη της κατανόησης της ουσίας της πνευματικής μάχης και της θέσης της στην χριστιανική ζωή. «Όλη η προσπάθεια ... και ο ζήλος του εχθρού είναι για να έρχεται σε δυνατότητα να αποσπάσει το νου από τη μνύμη του Θεού,από το φόβο του Θεού και την αγάπη του Θεού με τις γήινες αποπλανήσεις και θέλγητρα, αποτρέποντας από το πραγματικό καλό σε ψεύδο-καλό [4]» - γράφει ο Όσιος Μακάριος ο Μέγας. Εδώ βλέπουμε το κύριο πρόβλημα της σημερινής χριστιανικής ζωής - την εκκοσμίκευση του χριστιανισμού, την ενσωμάτωσή του στον «κόσμο τούτο» και την κατανόησή του μόνο σε «κοσμικό» πλαίσιο. Εννοώ, εδώ, όχι τη θέση της Εκκλησίας στην κοινωνία ούτε κάποιες εξωτερικές- πολιτιστικές, κοινωνικές, ιστορικές κ.λπ.-πλευρές της εκκλησιαστικής και χριστιανικής ζωής, αλλά ακριβώς την εσωτερική, προσωπική αίσθηση των ίδιων των χριστιανών.Και εδώ υπάρχουν δύο εκδοχές της παρεξήγησης της ουσίας του πνευματικού αγώνα.
Πρώτη: Όταν ο Χριστιανισμός βρίσκεται άνετα σ'αυτόν τον κόσμο, και είναι,απλώς, μία πλευρά της άνετης ζωής, τότε η ιδέα ότι δεν μπορεί να υπάρξει συμβιβασμός μεταξύ του χριστιανού και των ταπεινών στοιχείων αυτού του κόσμου (2 Κορ. 6, 15),που λειτουργούν στον άνθρωπο μέσα από τα πάθη, τις αμαρτίες , τα ελαττώματα,τα σφάλματα, από την παραίτηση (άρνηση)να ονομαστεί η αμαρτία ως αμαρτία, κλπ, είναι για τον χριστιανό ξένη, άβολη, εξαίρετη. Το αποτέλεσμα είναι ότι ο Χριστιανισμός χάνει την μη κοσμική δύναμή του και την ενέργειά του. Αυτή η εκδοχή είναι χαρακτηριστική για τον δυτικό πολιτισμό σημερα.
Δεύτερη: Όταν ο κόσμος γύρω μας, αντιθέτως, είναι άβολος και καθόλου άνετος, όταν η ζωή μέσα του είναι αφόρητη, γίνεται φυσική η επιθυμία του ανθρώπου να βρεί καταφύγιο στον χριστιανισμό, να βρεί σ'αυτόν ζωτική δύναμη. Αλλά αυτή η παρόρμηση δεν δίνει πάντοτε στους ανθρώπους την ορθή κατανόηση του πνευματικού αγώνα. Συχνά, η επιθυμία να τακτοποιηθεί η εξωτερική ζωή οδηγεί στο να εννοούν ως πνευματικό αγώνα αρκετά κοινωνικά πράγματα, αλλά στα χρώματα της εκκλησιαστικής παράδοσης. Και η ίδια η ουσία του χριστιανικού έργου δεν ζητιέται καθόλου. Το θέμα παραμένει το ίδιο: η εκκλησιαστική ζωή κατανοείται εκκοσμικευμένα, ως πράγμα του κόσμου τούτου. σε αυτή την εκδοχή (που είναι χαρακτηριστική για την Ρωσική εκκλησιαστική συνείδηση σήμερα)σε βάρος του Χριστιανισμού προτίθεται μάλλον να βελτιωθεί η κοινωνία και ο πολιτισμός, παρά να γίνουν χριστιανοί οι ίδιοι, προσωπικά.
Ποια μέτρα πρέπει να πάρουμε για να το συνειδητοποιήσουμε και αντισταθούμε σ'αυτό; Δεν μπορώ ουσιαστικά να μιλήσω για το τι πρέπει να κάνει η Δύση, διότι για να μιλήσει κανείς επαρκώς για τα θέματα αυτά, πρέπει να γνωρίζει τη Δυτική χριστιανική ζωή από μέσα. Εάν, όμως, κρίνουμε "απ' έξω", μου φαίνεται ότι ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα είναι ο πειρασμός της «πολιτικής ορθότητας», που μεταφέρθηκε στο χώρο της χριστιανικής εκκλησίας . Συμφωνώ με την έννοια της «πολιτικής ορθότητας» και της «ανεκτικότητας». Κατά την άποψή μου, η ανεκτικότητα είναι ένα φαινόμενο αρκετά Χριστιανικό. Η ανοχή και η αποδοχή των άλλων ανθρώπων όπως είναι, η συνειδητοποίηση ότι ο Θεός τους αγαπάει όπως και εμένα, είναι η βάση της ανεκτικότητας.Η πολιτική ορθότητα είναι ένα φαινόμενο άλλης τάξης. Είναι αποκλειστικά ιδεολογικό έννοια που εμποδίζει τον άνθρωπο να πει τα πράγματα με τα ονόματά τους. Οι θρησκευτικές θέσεις απαιτούν την άφευκτη αλήθεια. Αυτή η αλήθεια δεν φιλοδοξεί να παραβιάσει την αρχή της ανεκτικότητας, μιλάμε για την αλήθεια μπροστά στον εαυτό μας. Στην πραγματικότητα, ο εσωτερικός πνευματικός και χριστιανικός αγώνας απ'άυτό αρχίζει: ο Χριστιανός πείθεται ότι το ένα ή το άλλο ζήτημα μέσα του,στην δική του ύπαρξη, δεν αντιστοιχεί με την
Ευαγγελική Χριστιανική αλήθεια, γι'αυτό κάνει εσωτερικές, πνευματικές, θρησκευτικές (και μόνο δευτερευόντως, εξωτερικές, πολιτιστικές -κοινωνικές) προσπάθειες για να αντιστοιχίσει σ'αυτή την ευαγγελική αλήθεια.
Αν μιλήσουμε γι αυτό, στα πλαίσια του πνευματικού αγώνα, θα είναι μια μάχη για την αλήθεια, για να δώσουμε στην ανθρώπινη ζωή, τόσο στη δική μας όσο και στην κοινωνική, την ευαγγελική αξιολόγηση. Ο πνευματικός αγώνας δεν μπορεί να είναι πολιτικά ορθός μόνο και μόνο επειδή είναι εσωτερικός αγώνας. Η πολιτική ορθότητα σ'αυτό το πλαίσιο οδηγεί στην ανάμειξη των χριστιανικων και κοινωνικών εννοιών,τέτοια σύγχυση βρίσκεται στη βάση του κυρίου προβλήματος,που σημείωσα - της εκκοσμίκευσης του χριστιανισμού.
Μιλώντας για τα χαρακτηριστικά της πνευματικής ζωής στη Ρωσία, είναι απαραίτητο να υπολογίσουμε ότι για την πατρίδα μας ο Κ' αιώνας έγινε, με την πλήρη έννοια του όρου, καταστροφικός.Η ιστορία της Ρωσίας του περασμένου αιώνα οδήγησε στην εμφάνιση όχι απλά του μετα-σοβιετικού αλλά και του μετα-ρωσικού ανθρώπου, με ανεστραμμένη ηθικότητα, με ξεριζωμένη εντελώς την εννιακοσιάχρονη παράδοση της εθνικής ζωής.Το χώρο αυτών των κατεστραμμένων παραδόσεων κατέλαβε ένα «σοβιετικό» περιεχόμενο: χάσμα μεταξύ λόγων και πράξεων, ανευθυνότητα, ιδεολογικότητα,κοπαδιασμός, έλλειψη σεβασμού για το άτομο, αντι-αλληλέγγυη και ούτω καθεξής. Αυτό οδηγεί στο γεγονός ότι το "Σοβιετικό" πολύ βολικά και απαρατήρητα μιμείται το "εκκλησιαστικό": ο Σοβιετικός κολλεκτιβισμός χωρίς αλλαγή τοποθετείται στην εκκλησιαστική ζωή με το πρόσχημα της «καθολικότητας».Η κοινωνική και η πολιτική παθητικότητα γίνεται «ταπεινότητα»,ανευθυνότητα - «υπακοή», η επιθυμία να γίνονται όλοι όμοιοι μεταβάλλεται σε «αγώνα για την Ορθοδοξία», κλπ. Σε όλα αυτά, με όλη της τη δύναμη, βρίσκεται ακριβώς η θεμελιώδης εκκοσμίκευση,δηλαδή η παρεξήγηση και η απόρριψη της θρησκευτικής έννοιας του χριστιανισμού. Και οι προσπάθειες να εξηγηθεί αυτή η θρησκευτική έννοια, να διακηρυχθεί, (με άλλα λόγια, τα προβλήματα της σύγχρονης Αποστολής) μας φέρνουν αντιμέτωπους με αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «πρόβλημα «πρίν»».
Εννοώ εδώ το εξής: για να αφομοιώσει ο συγχρονος Ρώσος τη θρησκευτική έννοια της εκκλησιαστικής ζωής, και,ιδίως,την ορθή έννοια του πνευματικού αγώνα (στο συνδυασμό που η κύρια λέξη είναι ο «πνευματικός» και όχι ο «αγώνας»αυτός καθ'εαυτός), πρέπει πριν την έναρξη της πνευματικής ζωής να δεχτεί αυτές τις «πανανθρώπινες» ηθικές προϋποθέσεις, χωρίς τις οποίες δεν είναι δυνατή η αφομοίωση του Χριστιανισμού, και τις οποίες είχαμε στερηθεί σαν αποτέλεσμα της σοβιετικής περιόδου της ιστορίας μας.
Πρωτ'απ'όλα είναι η προσωπική υπόθεση. Ο πνευματικός αγώνας διεξάγεται από τον άνθρωπο προσωπικά, «υπό την ευθύνη του». Είναι αδύνατη η κολλεκτιβιστική εσωτερική ζωή. Φυσικά,αυτό δεν σημαίνει ότι ο χριστιανισμός είναι μόνο ατομικιστικός. Κάθε άλλο. Η συλλογικότητα και η καθολικότητα είναι από τα πιο σημαντικά χαρακτηριστικά του Χριστιανισμού, αλλά και η συλλογικότητα και η καθολικότητα κατασκευάζονται και αναπτύσσονται στα βάση των ολοκληρωμένων χριστιανικών προσωπικοτήτων. Στην εποχή μας ο τονισμός σ' αυτό είναι πιο σημαντικός παρά σε προηγούμενες εποχές, γιατί σήμερα παντού εξαλείφεται η συνέχεια της χριστιανικής παράδοσης.
Ο χριστιανικός αγώνας έγινε-όπως σε καμία άλλη εποχή μετά από το 313 - μοίρα του προσωπικού έργου,της προσωπικής επιλογής,της «κολύμβησης ενάντια στο ρεύμα». Η προσωπική υπόθεση απαιτεί ως απαραίτητες ιδιότητες την ελευθερία, την υπευθυνότητα, την τιμιότητα μπροστά στον εαυτό,την ακριβή έννοια του τί είναι καλό και τί είναι κακό, την ακριβή γνώση του χριστιανικού δόγματος, πρωτ'απ'όλα της θρησκευτικής και ηθικής διδασκαλίας. Η αγωγή της προσωπικότητας στη Ρωσία σήμερα είναι η πιο απαραίτητη προϋπόθεση,ακριβώς τούτο το «πρόβλημα» πριν» , το οποίο αντιμετωπίζει η εκκλησιαστική παιδαγωγική σε πλήρη επικαιρότητα. Αλλά αυτή η αγωγή έρχεται αναπόφευκτα σε σύγκρουση με την πνευματική κληρονομιά που λάβαμε από τον Κ' αιώνα. Ως εκ τούτου, ο πνευματικός αγώνας στη Ρωσία σήμερα είναι μια μάχη για την προσωπικότητα,δηλαδή για την ενανθρώπιση ακόμα πριν το Χριστιανισμό. Μόνο εάν γίνουμε άνθρωποι- ηθική, ώριμη, υπευθυνη προσωπικότητα-μπορούμε να εισερχόμαστε στον τομέα της άρτιας, πνευματικής ζωής. Αν είμαστε μόνο μέρος του συλλόγου (έστω και του εκκλησιαστικού), για μας αυτός ο τομέας παραμένει κλειστός, και ο εκκλησιασμός αναπόφευκτα μετατρέπεται σε μια ιδεολογία.
Αξίζει να σημειωθεί ότι μόνο η προσωπική υπόθεση, που ανοίγει στον άνθρωπο το δρόμο στον εσωτερικό του κόσμο,του επιτρέπει να αποφύγει μια πολύ μεγάλη υποκατάσταση στην χριστιανική ζωή, που σήμερα είναι χαρακτηριστική για πολλούς Ρώσους -της παλιάς διαθήκης-μαγικών και ειδωλολατρικών σχέσεων με το Θεό. Στην Ευρώπη, ο Χριστιανισμός συχνά "διαβιβρώσκεται"απο το Ισλάμ και τις Ανατολικές θρησκευτικές πρακτικές.Εδώ υπάρχει μια σαφώς ολοφάνερη επιθυμία πνευματικώς αναζητούντων ανθρώπων να ανακαλύψουν τις θρησκευτικές έννοιες, ακόμη και έξω από τον εκκοσμικευμένο Χριστιανισμό. Αυτό δείχνει την αναποζημίωτη δίψα για θρησκευτικά πράγματα, ακόμη και σε τέτοιο καταναλωτικό τρόπο ζωής,που παρουσιάζει σήμερα η Ευρώπη. Στη Ρωσία, η αθεϊστική αγωγή του περασμένου αιώνα οδήγησε στην απουσία, ή, εν πάση περιπτώσει, στην πολύ μικρή επιθυμία για αυτού καθ'εαυτού θρησκευτικά ζητήματα.
Παρά την αυτοπεποίθηση για την «ειδική ρωσική πνευματικότητα», παρά την αναβίωση της εξωτερικής θρησκευτικότητας, αυτή τη στιγμή δεν είμαστε θρησκευτικό έθνος. Σ'αυτό έγκειται το γεγονός ότι για τη Ρωσία ήταν πάντα χαρακτηριστικό η δυαδικότητα της θρησκείας και η τελετουργικότητα.Επομένως,στο Χριστιανισμό εισαγόταν η ειδωλολατρική κοσμοθεωρία και η μαγική,της Παλαιάς Διαθήκης, σχέση με το Θεό.
Αλλά αυτά τα φαινόμενα είναι εγγενώς άθρησκα, το άνυσμά τους δεν κατευθύνεται προς τη βασιλεία του Θεού,με τις αρχές της οποίας ζει ο χριστιανός στη γη(που αποτελεί, ουσιαστικά, τη ρίζα της χριστιανικής θρησκευτικότητας).Και η ειδωλολατρική, και η μαγική-της Παλαιάς Διαθήκης-αντίληψη του Χριστιανισμού, που χαρακτηρίζεται από το γεγονός ότι όλα αυτά - εδώ σε αυτό τον κόσμο, κατευθύνονται στο να γίνουν όλα καλά εδώ και τώρα,ώστε, όχι μόνο σωματικά, αλλά και μεταφυσικά να εγκατασταθούν άνετα στη ζωή. Ένας τέτοιος χριστιανισμός στερείται εσωτερικής θρησκευτικής έννοιας, είναι ανίκανος να κατανοήσει τον πραγματικό πνευματικό αγώνα.
Ως εκ τούτου μπορούμε να συμπεράνουμε: η κύρια γραμμή του πνευματικού αγώνα(αν μιλήσουμε γι αυτόν όχι ως προσωπικό αλλά ως εκκλησιαστικό έργο) σήμερα - τόσο στη Δύση όσο και στη Ρωσία - πρέπει να στρέφεται κατά της εκκοσμίκευσης του χριστιανισμού. Αν στραφούμε στο έργο των Εκκλησιών σ'αυτό το ζήτημα,θα δούμε ότι κατέχει μια σημαντική θέση στη ζωή όλων των χριστιανικών δογμάτων σήμερα. Αλλά συμβαίνει συχνά ότι οι μέθοδοι αυτού του αγώνα είναι το ίδιο εκκοσμικευμένες.
Με όλα τα μέσα αυτού του πεπτωκότος κόσμου θέλουμε να εδραιώσουμε το Χριστιανισμό,δηλαδή αυτό που έρχεται σε αντίθεση με αυτόν τον πεπτωκότα κόσμο,κατά της φύσης του, της ουσίας του. (Ιω 17, 14,Ιω 18, 36). Το αποτέλεσμα αυτού δεν είναι ο εκχριστιανισμός του κόσμου, αλλά το ότι η συνείδηση των χριστιανών κινδυνεύει να υποκατασταθούν οι θρησκευτικές έννοιες με άλλες: κοινωνικές, ιστορικές, πολιτιστικές και ούτω καθεξής. Και από δω ξεκινάει το ότι όχι μόνο ο κόσμος δεν καταλαβαίνει το θρησκευτικό κίνητρο του ανθρώπου, αλλά και οι άνθρωποι της εκκλησίας παύουν να το καταλαβαίνουν,αντικαθιστώντας αυτό το κίνητρο με ιδεολογίες διαφόρων ειδών. Θα επαναλάβω και πάλι,ότι αυτή είναι μια διεθνής διαδικασία η οποία είναι χαρακτηριστική και στο Δυτικό Χριστιανισμό και στο Ρωσικό, μόνο λόγω των διαφορετικών ιστορικών και πολιτιστικών συνθηκών, της νοοτροπίας, της κοινωνικής ζωής,εκδηλώνεται με διαφορετικούς τρόπους. Η ουσία,όμως, είναι η ίδια - η εκκοσμίκευση του χριστιανισμού. Κατ' αυτής σήμερα πρέπει να κατευθύνεται η αιχμή του πνευματικού αγώνα - όπως στην προσωπική, εσωτερική δραστηριότητα κάθε σύγχρονου χριστιανού, έτσι και στις προσπάθειες των εκκλησιαστικών κοινοτήτων.
[1] «Οι Αδελφοί Καραμαζόφ».Άπαντα Ντοστογιέφσκι. T. 14. Σ. 100.
[2] Άγιος Μακάριος της Αιγύπτου. «Πνευματικές συνομιλίες». Λαύρα της Αγίας Τριάδος και του Αγίου Σεργίου, 1994, σ. X-XI.
[3] «Επιστολές προς διάφορα άτομα για διάφορα θέματα της πίστης και της ζωής». Εποικοδομητική ανάγνωση, 1882, σελ. 173.
[4] Άγιος Μακάριος της Αιγύπτου. «Πνευματικές συνομιλίες». Λαύρα της Αγίας Τριάδος και του Αγίου Σεργίου, 1994, σελ. 369 - 370.